فردگرایی، مفهومی مدرن و داراي ابعادی بسیار متعدد و متنوع است که بر اهمیت فرد و منافع فردي تأکید دارد. ظهور فردیت در برداشت مدرن آن، با فروپاشی نظم مذهبی، اقتصادي و اجتماعی سنتی مرتبط است و از خلال مبانی‌ای چون اصالت انسان و اومانیسم به وجود آمده است. تفکیک ارزشی میان فردگرایی در مقابل جمع‌گرایی، یک دوگانۀ رایج در تحقیقات بین‌رشته‌ای است. فردگرایی یا اصالت‌ فرد، از مفاهیم انشقاقی و از ارکان مهم نظری در پارادایم نظام‌ «لیبرال‌ – سرمایه‌داری» است‌. با وجود قرائت‌های متنوع و سیر تحول این مفهوم در طول دو قرن گذشته، فردگرایی محصول شرایطی است که تعریف هویت از مفاهیم جمع‌گرایانه (نژاد،‌ جمعیت، حفظ سنت‌ها و اطاعت از اقتدار درون‌گروهی) به سمت ویژگی‌های فردگرایانه (استقلال فردی، آزادی و ابتکار) و «مالکیت شخصی سرمایه» تغییر می‌کند. فردگراییِ فرهنگی به شکل مستقیم با سرانۀ تولید ناخالص داخلی، همبستگی دارد و روند توسعۀ اقتصادی- اجتماعی، یک شاخص قوی برای افزایش عملکردها و ارزش‌های فردگرایانه در طول زمان است. با این حال، تحقیقاتی که این تغییر را در ایران مستند می‌کنند، به چند مطالعۀ موردی و با گسست زمانی محدود شده است. پرسش مهم از منظر اقتصادی آن است که «آیا جامعۀ ما به طور کلی فردگراتر شده است؟»

توسعۀ‌ اقتصادی در نقش واسطۀ گذار به جامعۀ فردگرا

 خصلت جمع‌گرایانه یا فردگرایانۀ یک جامعه بر روند توسعۀ اقتصادی تأثیر می‌گذارد و هم‌زمان رشد اقتصادی و تغییرات در ساختار اقتصادی، جهت‌گیری جامعه را به سمت فردگرایی یا جمع‌گرایی تغییر می‌دهد. زندگی در یک جامعۀ توسعه‌یافتۀ اقتصادی، نیاز به اتکا به گروه برای بقا را کاهش می‌دهد و به افراد اجازه می‌دهد اهداف فردی و آزادی شخصی را در اولویت قرار دهند. مطالعات همبستگی در کشورهای مختلف و مشاهدات جوامع منفرد قبل و بعد از توسعه اقتصادی، این ادعا را تأیید می‌کند که جوامع توسعه‌یافته‌تر و شهری شده، بیشتر فردگرا هستند. همچنین، در طول دهه‌های گذشته جابه‌جایی نسبت مشاغل یقه آبی (کارگران یدی) به مشاغل یقه سفید (کارمندان) به تغییر سبک زندگی مبتنی بر تمایلات فردگرایانه کمک کرده است.

بحث از توسعۀ اقتصادي و اجتماعي در هر جامعه‌اي به ميزان زيادي با جايگاه و نقش طبقۀ متوسط گره خورده است. نوسازی در روند توسعۀ اقتصادی به‌رغم تعریف در شاخص‌های رفاهی نظیر کاهش فقر، بیکاری و نابرابری، بیش از آنکه برآیندی از ارزش‌های جمعی باشد،‌‌ نسبت مستقیم با خصوصیات مطلوب فردی جامعه داردطبقۀ متوسط به ‌عنوان مهم‌ترین دستاورد نظام اقتصادی مبتنی بر بازار آزاد، حامل اصلی ارزش‌های ضروری به‌عنوان پیشران توسع‌ اقتصادی است.

از این رو، درک تمایز میان دو مفهوم رشد و توسعه برای صورت‌بندی نسبت تمایلات فردگرایانه با تحولات اقتصادی در جامعه ضروری است. رشد اقتصادی بیانگر تغییرات شاخص‌های کمی است و در مقابل، توسعه عبارت است از تغییرات کیفی در ساختار اقتصاد یک جامعه و آن دسته از تغییرات بنیادی که بر تولید ناخالص ملی اثر می‌گذارد که تظاهر بیرونی آن می‌تواند در رشد اقتصادی تبلور یابد. این موضوع در مطالعۀ جامعۀ ایران از دو جنبه اهمیت پیدا می‌کند:

اول،‌ شرایط اقتصادی ایران و روند شاخص‌های کلان اقتصادی در چند دهۀ گذشته، در مقایسه با کشورهای معیار نمی‌تواند تمام جنبه‌های رفتاری جامعه را در نسبت آن با فردگرایی و جمع‌گرایی تبیین کند.

دوم،‌ ماهیت درآمدی دولت (state) ‌ایران بر روی قواعد زندگی سیاسی- اجتماعی مردم تاثیر می‌گذارد. این ایده که در یک دولت رانتیر‌‌، تعداد کمی از مردم درگیر تولید ثروت هستند و اکثریت مشغول توزیع و مصرف آن هستند، متغیرهای فرهنگی غالب جامعه را در موقعیتی متفاوت با سطح درآمد سرانۀ آن‌ها قرار می‌دهد.

با نگاه به وضعیت اقتصادی ایران، در دو دهۀ گذشته می‌توان گفت افزایش منابع اقتصادی (رانت نفت در دهۀ هشتاد و سرکوب نرخ ارز) موجب افزایش غیرواقعی قدرت خرید دهک‌های کم‌درآمد،‌ حاشیه‌ای و با مشاغل غیرپایدار شد و با رسمیت‌بخشی به اقتصاد سوداگری، به شکل‌دهی یک طبقۀ خرده‌بورژوا با فرهنگ طبقۀ متوسط دامن زد. طبقۀ متوسط جدید ایران عمدتاً از نسل نوین خانواده‌های سنتی، حرفه‌مندان آزاد و تحصیل‌كرده‌ها تشكیل شد که خواهان مشاركت در اصلاح سیاسی – اقتصادی بودند؛ این در شرایطی بود که رشد اقتصادی با توسعۀ اقتصادی همراه نشد و درحالی‌که انتظارات اقتصادی درحال افزایش بود، ظرفیت و توانایی دولت در تحقق این انتظارات با شروع تحریم‌ها به‌تدریج کاهش یافت. ترکیدن حباب رفاه انتزاعی،‌ اکثریت طبقۀ متوسط را مجدداً به زیر خط فقر بازگرداند. نکتۀ قابل توجه این است که این فرایند یک بار دیگر در دهۀ پنجاه و شصت هم تکرار شده بود.